Dossiers · Keuzes in oorlogstijd · Omeka

Robert van Genechten (1895-1945)

Herta Theresa Mohr (1914-1945)

Onder de Dossiers zijn vier verhalen verzameld die elk het thema keuzes op een andere manier illustreren. Ieder dossier zou op zijn beurt een thema kunnen worden maar heeft nu nog de status van een aanzet tot een groter onderzoek. Het zijn thema’s in opbouw.

Robert van Genechten (1895-1945)

RESOURCE

Genechten tijdens zijn proces

RESOURCE

Robert van Genechten

De jurist en econoom Robert van Genechten was ‘fout’ in de oorlog, maar zijn positie was verre van eenduidig. Hij was een man die zowel in zijn geboorteland België als in Nederland werd veroordeeld voor collaboratie en landverraad, maar ook bij de NSB was hij op zeker moment niet meer welkom.

Van Genechten werd in Antwerpen geboren in 1895, en studeerde rechten, eerst in Utrecht en daarna in Gent. Hij verbond zich aan de Vlaamse Beweging, waar hij de belangrijke dichter Paul van Ostaijen (1896-1928) ontmoette. Beiden geloofden in een onafhankelijk Vlaanderen. Hij verbond zich aan de Vlaamse beweging en na de Eerste Wereldoorlog moest hij vanwege zijn pro-Duitse gedragingen naar Nederland uitwijken. Na zijn naturalisatie tot Nederlander werd hij lid van de NSB. Als een van de vormingsleiders was hij belast met het uitdragen en naleven van de ideologie en had hij om die reden veel macht binnen de beweging.

Zo was hij onder andere nauw betrokken bij de nazificering van de Universiteit Leiden. Ook was hij schrijver van propagandaboeken, zoals een antisemitische versie van het middeleeuwse epos Van den vos Reynaerde. Verder was hij de oprichter van het Studentenfront, de nationaalsocialistische studentengroep. Toen professor Cleveringa aan de Universiteit Leiden een vurig pleidooi hield tegen het ontslag

van zijn collega E.M. Meijers, was het Van Genechten die het initiatief tot arrestatie van Cleveringa nam en hem verhoorde.

Hoewel hij een overtuigd nationaalsocialist was, kwam Van Genechten ook geregeld in conflict met de Duitse bezetter. Zo veroordeelde hij het harde optreden tegen studenten en was hij gekant tegen het doden van gijzelaars als vergelding voor aanslagen. Door zijn kritische houding werd hij in 1943 uit zijn diverse functies ontheven. Door Seyss-Inquart werd hij tot hoogleraar strafrecht in Leiden benoemd, maar omdat de universiteit gesloten was betekende dit feitelijk niets anders dan dat hij buiten spel gezet was.

Het verlies van zijn status als NSB-kopstuk veroorzaakte sterke mentale problemen. Van Genechten deed een mislukte zelfmoordpoging, waarna hij in de psychiatrische kliniek van de Universiteit Utrecht werd opgenomen. Tijdens de Bevrijdingsdagen van mei 1945 werd hij gearresteerd en naar het gevangeniscomplex in Scheveningen (het ‘Oranjehotel’) overgebracht. Na een kort proces werd hij ter dood veroordeeld. Voordat het vonnis echter voltrokken kon worden, maakte hij op 13 december 1945 een einde aan zijn leven.

Herta Theresa Mohr (1914-1945): van een veelbelovende carrière tot Auschwitz

RESOURCE

Studentinschrijving Herta Mohr

RESOURCE

Proefschrift Herta Mohr

In 1937 schreef de Oostenrijkse jodin Herta Theresa Mohr zich in aan de Universiteit Leiden, waar ze haar werk aan een boek over een Egyptische grafkapel in de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) wilde afronden. In haar universitaire inschrijving valt te lezen dat ze römisch katholisch, Rooms Katholiek, was. Volgens een gedenkboek van de katholieke academische gemeenschap is ze op 13 juli 1939 in Leiden gedoopt. Ze werd tevens als katholiek student lid van Augustinus.

Na het uitbreken van de oorlog beïnvloedden de anti-joodse maatregelen het leven van Mohr steeds meer en dwongen haar tot lastige keuzes. In 1940 vertrok ze naar Eindhoven, omdat het RMO niet meer toegankelijk was. In september 1942 werd ze opgepakt. Ze werd verdacht ‘van woonplaats te zijn veranderd zonder daar vereiste vergunning te hebben’ - oftewel onderduiken. Na haar arrestatie werd ze naar doorgangskamp Westerbork afgevoerd. Kort daarvoor had Mohr het voorwoord van haar onderzoek afgerond. Hierin schrijft ze dat het manuscript dat er op dat moment was het resultaat was van haar onderzoek tussen 1937 en 1940. De laatste versie van het manuscript werd uitgewerkt door vrienden en in 1943 uitgegeven. Ironisch genoeg kwamen er bestellingen vanuit Duitse bibliotheken, terwijl zij toen al in Westerbork gevangen zat.

In het kamp had ze een baantje als vertaalster bij de kampadministratie. Dit soort werk was vooral bestemd voor mensen die goede connecties hadden.

Het gezin Mohr beschikte over deze connecties door de positie van haar vader, die door de Oostenrijkse president was onderscheiden vanwege zijn diensten als arts tijdens de Eerste Wereldoorlog. Dat zorgde er ook voor dat het gezin over een Sperre beschikte, hetgeen betekende dat hun transport naar de vernietigingskampen werd uitgesteld.

Zo verzocht de burgermeester van Geldrop het Reichskommissariat om Mohrs situatie te heroverwegen Daarnaast kwamen Mohr en haar ouders in aanmerking voor een verblijf in de Villa Bouchina te Doetinchem waar een groepje joden bescherming genoot van NSB-leider Anton Mussert. Vanwege een ziekte van haar vader werd het gezin uiteindelijk niet overgeplaatst.

Uiteindelijk werd Mohr op 25 januari 1944 naar Auschwitz gedeporteerd als gevolg van een brief die ze ontving. Die was onderschept door de censuur omdat er mogelijk belastende informatie over een van de Duitse kampmedewerkers in zou staan. Kampcommandant Gemmeker besloot hierop Mohrs Sperre en die van haar ouders in te trekken. In Auschwitz maakte Mohr nog de bevrijding door de Russen mee, maar de dodenmarsen zou ze niet overleven. In de officiële documenten staat haar overlijdensdatum genoteerd op 15 april 1945. Hoe haar laatste dagen er precies uit hebben gezien, is onbekend.

Dit dossier is samengesteld in samenwerking met Nicky van de Beek, afgestudeerd MA Egyptologie aan de Universiteit Leiden.

Indonesische studenten in het verzet

RESOURCE

Perhimpunan Indonesia

RESOURCE

De Bevrijding

Veel Indonesische studenten sloten zich tijdens hun studie in Nederland aan bij de Indonesische vereniging Perhimpoenan Indonesia (PI). Hun strijdkreet luidde ‘Eerst Nederland bevrijden, dan Indonesië’. In het PI-blad De Bevrijding, dat sinds 1944 verscheen, werd de keuze van de Indonesiërs voor het verzet ter discussie gesteld.:

“Waar voor een Nederlander het verzet tegen de Duitse overheersing een uitgemaakte zaak behoorde te zijn, kon slechts een ten volle overtuigd Indonesisch democraat er toe overgaan de strijd van het Nederlandse volk tot de zijne te maken en daarvoor zijn leven in de waagschaal te zetten.” – R.M. Soeripno, redacteur De Bevrijding, 25 mei 1945

De leden van de PI hielpen bij het vinden van onderduikadressen, leverden levensmiddelen en persoonsbewijzen en ondernamen in de hongerwinter inzamelingsacties voor voedsel. Irawan Soejono was een van deze leden. Na zich in 1940 aan de Universiteit Leiden ingeschreven te hebben, besloot hij vanwege de sluiting van de universiteit in 1941 om in Amsterdam sociografie te gaan studeren. Daar hielp Soejono met medestudent Slamet Faiman joodse kinderen onderduiken. De PI werkte aan het begin van de oorlog samen met grote ondergrondse bladen als Vrij Nederland en De Waarheid. De Indonesische studenten hielpen bij de verspreiding van de bladen.

Na de sluiting van de universiteit wilde de PI haar aanwezigheid in Leiden versterken. Na de bundeling van diverse verzetsgroepen in de Binnenlandse Strijdkrachten op 5 september 1944, kwam er ook een studentensectie van de PI. De sectie richtte zich op verkenningswerk in Leiden en omstreken. Soejono was betrokken bij de distributie van machines, papier en radio’s voor het blad, welke hij op de fiets, met kruiwagens of koffers verplaatste.

Net als veel andere Indonesische studenten in het verzet, gebruikte Soejono een Nederlandse schuilnaam: ‘Henk van de Bevrijding’. Hij heeft echter ook een langere tijd ondergedoken gezeten bij een Leidse student, omdat hij door de Sicherheitsdienst gezocht werd vanwege anti-Duitse acties. Dit weerhield Soejono niet van verzetsacties. Tweemaal wist hij een razzia te ontlopen, maar op 13 januari 1945 ging het mis. Met een gerepareerde stencilmachine fietste hij een razzia op de Breestraat in. Tijdens een vluchtpoging werd hij op de Boommarkt doodgeschoten door een Wehrmachtsoldaat. Na zijn dood veranderden de strijdkrachten van Soerapati hun naam in ‘Irawan’.

Na de bevrijding richtte de PI zich weer op de bevrijding van het vaderland, dat nog door Japan werd bezet. Hierbij riep ze ook de hulp in van de Nederlanders, met als motivatie dat de Indonesiërs Nederland ook hadden geholpen bij haar bevrijding. Daarnaast zette de PI zich in voor de onafhankelijkheid van Indonesië. In een naoorlogs manifest lichtte de PI aan het Nederlandse volk beide doelen toe.

De verzetsuitgeverij, de Bezige Bij

RESOURCE

De Bezige Bij 1

RESOURCE

De Bezige Bij 2

De Bezige Bij heeft tot op de dag van vandaag een identiteit die mede bepaald wordt door het verzetsverleden van de uitgeverij. Het ontstaan van één van de grootste uitgeverijen kan niet los gezien worden van de Tweede Wereldoorlog.

De Bezige Bij is voortgevloeid uit de activiteiten van Geert Lubberhuizen, die door het uitbreken van de oorlog zijn studie scheikunde in Utrecht moest afbreken. De kennis die hij tijdens zijn opleiding had opgedaan zette hij tijdens de oorlog in voor het vervaardigen van valse papieren voor joden. Hij was redacteur van het studentenblad Vox Studiosorum, waarin hij zijn tegen de bezetter gekante meningen verkondigde.

Hij werd ook lid van de studentengroep ‘Onderdruk en Verzet’, die later bekendheid kreeg onder de naam van het ‘Kindercomité’. Het Kindercomité hielp joodse kinderen aan onderduikadressen. Een van de studentleden van het Kindercomité, Anne Maclaine Pont, introduceerde het gedicht De Achttien Dooden van Jan Campert bij de andere groepsleden. Dat gedicht werd niet alleen de eerste uitgave van de verzetsgroep, maar ook een icoon voor het verzet als zodanig.

Het gedicht was een enorm succes en een heruitgave ervan als rijmprent bracht genoeg geld op om hulp te bieden aan kinderen

die wilden onderduiken. Bovendien werd met een deel van het geld een fonds opgezet ten behoeve van kunstenaars die zich niet wilden inschrijven bij de Kultuurkamer, en daardoor hun beroep niet meer legaal konden uitoefenen. Het was het begin van de uitgeverij De Bezige Bij. Lubberhuizen, wiens schuilnaam ‘Bas Ruys’ of ‘Bas Busy’ was en die door zijn vrienden wel eens ‘the busy bee’ werd genoemd (waarnaar de uitgeverij werd vernoemd), werd de oprichter en bleef werkzaam bij de uitgeverij tot zijn pensioen in 1981.

De Bezige Bij werd een van de belangrijkste clandestiene uitgeverijen tijdens de bezetting. Er werd veel verzetsliteratuur uitgegeven, zoals Verbrande Erven van Ferdinand Borderwijk. Daarnaast publiceerde de uitgeverij kalenders en stripboekjes met karikaturen waarin de bezetter werd bespot.

In 2016 ontstond er een schandaal rond De Bezige Bij, toen de Vlaamse tak van De Bezige Bij ertoe besloot om een boek te publiceren van de schrijver en activist Dyab Abou Jahjah. Schrijvers als Theodor Holman, Jessica Durlacher, Leon de Winter en Marcel Möring vonden dat Abou Jahjah regelmatig te ver ging in zijn uitspraken tegen de staat Israël, en enkelen betichtten hem daardoor van antizionisme en antisemitisme. De Bezige Bij besloot het boek te publiceren, ondanks schrijvers die dreigden de uitgeverij te verlaten als Abou Jahjahs boek inderdaad uitgegeven zou worden.