Keuzes in oorlogstijd

‘Och ja, ik zal het maar tekenen. (…) Ik wens hier niet de dupe van te worden, dit stelletje is het me niet waard dat ik er mijn studie voor opgeef. Ik weet het wel, het is misschien niet nobel, maar och, het zou een beetje de-martelaar-spelen worden.’

Dit schrijft een 22-jarige student in zijn dagboek als hij door de Duitse bezetter voor de keuze wordt gesteld om de loyaliteitsverklaring te tekenen. Het ondertekenen van die verklaring was noodzakelijk om tijdens de Duitse bezetting door te kunnen studeren. Het was één van de vele moeilijke keuzes in oorlogstijd, waarbij morele en praktische overwegingen met elkaar in conflict raakten. Rudolph Cleveringa nam in zijn beroemde protestrede in 1940 duidelijk stelling, maar velen waren minder vastbesloten. De tentoonstelling ´Keuzes in oorlogstijd´ brengt verhalen onder de aandacht waarin twijfels en dilemma´s de boventoon voeren. In de geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog is er met het verstrijken van de tijd meer ruimte ontstaan voor het nadenken over de complexiteit van keuzes. Waar historische studies aanvankelijk gekenmerkt werden door een denken in ‘goed’ en ‘fout’, zijn er de afgelopen decennia in toenemende mate grijstinten aangebracht.

Dilemma’s

De tentoonstelling ‘Keuzes in oorlogstijd’ zoekt aansluiting bij deze ontwikkelingen in het denken over de oorlog, door op genuanceerde wijze de gelaagdheid van keuzes te tonen. Persoonlijke verhalen van hoogleraren, studenten, schrijvers en dichters maken complexe dilemma’s inzichtelijk. Individuele gevallen blijken vaak een stuk ingewikkelder te zijn dan ze op het eerste gezicht lijken. Daarnaast wordt getoond hoe de keuzes van mensen op verschillende posities en in verschillende omstandigheden werden beïnvloed door propaganda en instituties, zoals de Kultuurkamer.

Aan de hand van persoonlijke stukken kunnen bezoekers zich verplaatsen in de keuzes en dilemma’s van mensen in oorlogstijd. Waarom kozen sommige studenten er bijvoorbeeld voor om in het verzet te gaan, en andere om te collaboreren met de bezetter? En kun je bijvoorbeeld wel spreken van een keuze wanneer iemand gedeporteerd wordt vervolgens moet ‘kiezen’ of hij zijn kinderen meeneemt naar het concentratiekamp of bij onbekenden laat onderduiken? Dat laatste overkwam de Leidse hoogleraar en latere rector magnificus Sem Dresden. Velen hadden simpelweg geen keuze, zoals de miljoenen slachtoffers van deportaties door de nazi’s naar de vernietigingskampen. Aan de hand van kampgetuigenissen wordt aandacht besteed aan hun lot.